Inicjatywa Trójmorza to projekt współpracy regionalnej, którego celem jest zwiększenie inwestycji i przepływów kapitału w regionie, szczególnie w sektorze energetycznym. Jednak inicjatywa musi jeszcze stawić czoła kilku wyzwaniom energetycznym, takim jak modernizacja przestarzałej infrastruktury, zapewnienie sprawiedliwego i włączającego przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, harmonizacja ram prawnych między państwami członkowskimi oraz spełnienie wysokich standardów klimatycznych UE. Podczas transformacji politycznej kraje te przedłożyły reformy gospodarcze i polityczne nad wyzwaniami energetycznymi. W latach 90. znaczący postęp w energetyce poczyniły jedynie kraje Zachodu, a więc spoza bloku wschodniego. Wytworzenie jednostki PKB w wielu krajach Inicjatywy Trójmorza było droższe niż w Europie Zachodniej. Dlatego państwa te dążą do dostosowania swojej polityki gospodarczej i energetycznej do standardów UE.

Region Trójmorza to grupa krajów różniących się położeniem geograficznym, klimatem, gospodarką i zasobami gospodarczymi. Każde z nich wykorzystuje inne źródła energii i emituje inną ilość gazów cieplarnianych. Aby pokazać, jak zróżnicowany jest region Trójmorza, przyjrzyjmy się niektórym krajom tej grupy. Litwa opiera się głównie na gazie, biopaliwach i odnawialnych źródłach energii oraz stara się dywersyfikować swoje źródła energii. Nie ma jednak zamiaru w najbliższej przyszłości budować elektrowni jądrowych. Podobnie parlament Estonii przyjął cel dotyczący 100 proc. udziału energii odnawialnej do 2030 r. Wbrew pozorom węgierski system energetyczny charakteryzuje się stosunkowo niską emisyjnością. Kraj opiera się na węglu jedynie w kilkunastu elementach swojego miksu energetycznego. Władze państwa planują zwiększyć wykorzystanie odnawialnych źródeł energii i zainwestować w nowe reaktory jądrowe w elektrowni Paks. Węgry zwiększyły swoją moc fotowoltaiczną o prawie 1 gigawat w 2022 r. Republika Czeska również wycofuje się z węgla i rozwija swój sektor energii jądrowej, aby zapewnić sobie niezależność energetyczną.

Kraje Trójmorza i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej przechodzą szybką transformację energetyczną, napędzaną zaostrzeniem polityki klimatycznej UE. Dywersyfikacja źródeł energii zyskała na znaczeniu po inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku. Wraz z osłabieniem wpływów Kremla w regionie w ciągu ostatnich dwóch lat wzrosły ceny energii, zwłaszcza paliw kopalnych, które niegdyś były w dużej mierze importowane ze wschodu. Jedno jest pewne: region przechodzi transformację, która będzie polegać na zmniejszaniu jego zależności od paliw kopalnych.

Region ma duże możliwości rozwoju technologii odnawialnych, mimo że węgiel i gaz były i nadal są głównymi źródłami energii dla wielu jego gospodarek. Morskie elektrownie wiatrowe są bardzo realne dla krajów położonych nad Morzem Czarnym i Bałtykiem. Kraje północne, takie jak Polska i kraje bałtyckie, mogą inwestować zarówno w energetykę morską, jak i lądową, mimo że korzystają z różnych rodzajów źródeł energii. Z drugiej strony kraje takie jak Słowenia, Rumunia i Węgry, położone w środkowo-południowym regionie Trójmorza, znane są ze swojego znacznego potencjału w zakresie produkcji energii słonecznej. Rozwój odnawialnych źródeł energii ma kluczowe znaczenie dla Inicjatywy Trójmorza, ponieważ może pomóc złagodzić ciągły wzrost kosztów energii. Na drodze transformacji energetycznej, szczególnie w przypadku gospodarek w dużym stopniu uzależnionych od węgla, gaz służy jako doskonałe paliwo pomostowe. Świadczą o tym inwestycje krajów regionu, takie jak podwojenie przepustowości terminalu LNG w Chorwacji, budowa terminalu FSRU pod Gdańskiem czy rozbudowa polskiego terminalu LNG z 5 do 8,3 mld m3 rocznie.

Bez wątpienia rok 2030 będzie znaczącym kamieniem milowym dla Europy, zarówno pod względem politycznym, jak i związanym z klimatem. W sferze politycznej na forum UE narasta dyskusja na temat planów rozszerzenia unii o włączenie państwa z Bałkanów Zachodnich. Jeśli chodzi o politykę klimatyczną i energetyczną, rok 2030 oznacza zakończenie niektórych ram ustanowionych przez Unię Europejską. Rzeczywiście należy przyznać, że w ściśle określonych ramach niektóre kraje mogą mieć trudności z osiągnięciem swoich indywidualnych celów. Rzeczywiście, jeśli rozszerzymy nasze spojrzenie poza kraje Trójmorza i jeśli rozwój gospodarczy i energetyczny w Europie Środkowo-Wschodniej będzie kontynuowany w obecnym tempie, przy przekształceniach, które będą sprawiedliwe i dostosowane do każdej gospodarki, możemy spodziewać się znacznego wzrostu mocy elektrowni wiatrowych i słonecznych w tym regionie. Moc mogłaby wzrosnąć z obecnych 35 gigawatów do 196 gigawatów do 2030 r. Wzrost ten mógłby potencjalnie obniżyć ceny energii nawet o jedną trzecią i umożliwić eksport do 20 gigawatów energii elektrycznej po 2030 r. Tylko w 2022 roku łączna moc elektrowni słonecznych i wiatrowych w Europie Środkowo-Wschodniej wzrosła o niecałe 30 proc. Sugeruje to potencjał kontynuacji tego trendu, przyczyniając się do dalszego rozwoju i transformacji energetycznej regionu.

Istnieje wyraźna polityczna chęć transformacji w sektorze energetycznym w krajach zaangażowanych w Inicjatywę Trójmorza. Warto zauważyć, że w regionie Europy Środkowo-Wschodniej na poparcie polityczne istotny wpływ mają ceny energii. To z kolei wpływa na stanowisko poszczególnych rządów wobec inwestycji w energetyce. Państwa bałtyckie postawiły sobie za cel odłączenie swoich systemów energetycznych od sieci rosyjskiej do 2025 r. Następnie planują późniejsze podłączenie do sieci Europy kontynentalnej. Rzeczywiście, Łotwa i Estonia również uczestniczą w rozwoju morskich farm wiatrowych. Godnym uwagi przykładem jest także współpraca Węgier i Rumunii oraz Azerbejdżanu i Gruzji. Podpisali memorandum w sprawie opracowania podwodnego kabla elektrycznego, który będzie przebiegał przez Morze Czarne. Inwestycja ma na celu wzmocnienie eksportu energii do Europy. Węgry to kraj o znaczącym potencjale geotermalnym. Dowodem tego jest podłączenie pierwszej elektrowni geotermalnej do krajowej sieci pod koniec 2017 r. Doskonałą ilustracją przyszłej współpracy jest propozycja Rumunii i Bułgarii dotycząca budowy wspólnej wyspy energetycznej. W przypadku Polski, której gospodarka jest w dużym stopniu oparta na węglu, w ostatnich latach opracowano wiele inwestycji i strategii. Celem tych inicjatyw jest osiągnięcie niezależności energetycznej i zapewnienie stabilnych dostaw gazu ziemnego dla regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Wyróżnia się kilka znaczących projektów, m.in. Baltic Pipe, rozbudowa terminalu LNG w Świnoujściu, wprowadzenie nowego terminala FSRU, rozwój reaktorów jądrowych we współpracy ze Stanami Zjednoczonymi i Koreą Południową, czy wdrożenie małych reaktorów modułowych (SMR).

Powodzenie transformacji energetycznej nie zależy tylko od odgórnych decyzji, ale w znacznym stopniu zależy od wspólnych wysiłków sektora prywatnego, publicznego i ogółu społeczeństwa. Doskonałą ilustracją zaangażowania społecznego jest szerokie poparcie dla rządowego programu „Mój Prąd” w Polsce. Inicjatywa miała na celu przekazanie kwoty dofinansowania aż 5 000 zł na montaż systemów paneli fotowoltaicznych w domach jednorodzinnych. Duże zainteresowanie beneficjentów doprowadziło do budowy blisko 10 gigawatów energii fotowoltaicznej w latach 2020-2023.

Partnerstwo w ramach Inicjatywy Trójmorza stale się rozwija i niewątpliwie stanowi ramy godne rozważenia, szczególnie w świetle obecnego układu geopolitycznego. Patrząc w przyszłość, nie można przecenić znaczenia inwestycji w połączenia wzajemne. Inwestycje takie ułatwią dostarczanie energii elektrycznej wytwarzanej z morskiej energii wiatrowej na morzu do obszarów zapotrzebowania. Wymaga to, między innymi, wdrożenia systemów pomostowych i rozbudowy sieci transgranicznych w celu wykorzystania korzyści. Ponadto przejście wielu krajów na energię jądrową może przynieść korzyści innym. Dzieje się tak dlatego, że elektrownie jądrowe w danym kraju mogą mieć istotny wpływ na regionalną strukturę energetyczną, zwłaszcza poprzez wzajemne połączenia sieciowe.

Bibliografia:

1.     H. Fox, P. Czyżak, In it together: the road to a cleaner, cheaper CEE power system, May 15, 2023, https://ember-climate.org/insights/research/in-it-together-cee-power-system/.

Projekt „Three Seas Partnership” sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich #NOWEFIO na lata 2021-2030.